Y dechrau 1971

Cyd-ddigwyddiad ddaeth ag aelodau Hergest at ei gilydd: yn wahanol i’r rhan fwya o grwpiau, do’n nhw ddim yn ffrindiau ysgol neu goleg, wnaeth neb ymateb i hysbyseb papur newydd; yn hytrach, cael eu hunain yn yr un lle ar yr un pryd y gwnaethon nhw – Gwersyll yr Urdd yng Nglan-llyn ger y Bala – yn ystod haf 1971. 

Y pedwar gwreiddiol oedd Elgan Ffylip o Aberystwyth, Geraint Davies o Abertawe, Derec Brown o Gaerfyrddin  a Delwyn (Sion) Davies o Aberdar. Roedd Elgan a Geraint wedi cwrdd o’r blaen ac wedi canu ambell gan gyda’i gilydd, roedd Delwyn wedi creu argraff wrth gystadlu yng nghystadleuaeth can bop Eisteddfod yr Urdd Abertawe ’71, roedd Geraint newydd recordio EP gyda’i grŵp, Gwenwyn, a roedd gan Derec hefyd ei grŵp, Galwad y Mynydd oedd yn gwneud ei farc yntau.

 Ond sylweddolodd y pedwar yn fuan fod rhywbeth arbennig yn digwydd wrthyn nhw sgwrsio, cyfnewid syniadau a chyd-ganu caneuon ei gilydd, ynghyd a rhai pobol eraill o Dafydd Iwan a Meic Stevens i grwpiau Americanaidd fel Crosby, Stills, Nash & Young, yr arwyr mawr i’r pedwar ohonyn nhw. Yn ôl Geraint, aeth ei sgwrs gyntaf fe a Derec rywbeth yn debyg i hyn: 

 Geraint  "Pwy yw dy hoff grwpiau di te?",

 Derec "O, fyddet ti ddim wedi clywed amdanyn nhw, pobol ‘obscure’  fel  y Lovin’ Spoonful a Buffalo Springfield"

 Geraint  (gwenu fel gat) "Wel..."

Erbyn diwedd yr wythnos, roedd na ysfa gyffredinol i ddechrau grŵp ar y cyd, oedd yn codi nifer o broblemau. Roedd Geraint yn mynd i’r Brifysgol yn Aberystwyth fis Medi, a roedd Elgan eisoes yn gweithio yno, ond roedd Derec a Delwyn a blwyddyn yr un ar ôl yn yr ysgol. Mewn cyfnod cyn y we a ffonau symudol, fe fyddai cadw mewn cysylltiad o gwbwl yn ddigon o broblem, heb sôn am drio dod at ei gilydd i ymarfer neu berfformio.

Paratoi 1971-2

Ond rhywsut, fe lwyddon nhw i gadw pethau i fynd – dros y flwyddyn nesa, ar ben llythyru cyson, buodd pawb yn weithgar: rhyddhawyd record gyntaf Geraint gyda Gwenwyn ar label Recordiau’r  Dryw a dilynodd ail EP gyda Delwyn a Derec a Galwad y Mynydd yn cynorthwyo. Aeth Galwad hefyd i mewn i stiwdio’r Dryw a chyhoeddi dwy record EP, eto gyda Geraint a Delwyn yn y cefndir, a buodd Elgan a Geraint a’r gitarydd Russ Morris yn canu yn Aberystwyth, dan yr enw Hergest. Yn ysgol Rhydfelen, roedd Delwyn wedi ffurfio grŵp o’r enw Madog. Ac os byddai gig gan rywun yn ddigon agos i un o’r lleill gyrraedd, fe fyddai na aduniad. O ie, a chafodd rhywfaint o waith academaidd ei wneud yn Aberystwyth, Aberdar a Chaerfyrddin.

Enwyd Hergest ar ôl llawysgrifau hynafol enwog Llyfr Coch Hergest – Elgan gath y syniad, ac yntau’n gweithio yn llyfrgell y coleg yn Aber. Gyda bob grŵp arall yn ‘Y’ neu ‘Yr’ rhywbeth, roedd hyn yn ymgais i fod yn wahanol (er hynny, yn aml fel ‘Yr Hergest’ y byddai rhai’n cyflwyno’r grŵp – a wel!)

Yn Chwefror 1972, daeth Elgan, Geraint a Derec at ei gilydd i recordio tap demo i gwmni Sain, oedd eisoes wedi dangos diddordeb yn Delwyn, a chynigiwyd record EP i Hergest. Yn Eisteddfod Hwlffordd ym mis Awst, bu’r pedwar yn perfformio mewn nosweithiau ac yn sesiwn y cylchgrawn ‘Swn’, ac yna ar daith ledled Cymru fel rhan o daith ymgyrchu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg gyda pherfformwyr fel Dafydd Iwan a’r grŵp Ac Eraill.

Erbyn Hydref 1972, roedd y grŵp wedi dechrau denu sylw, roedd  gan Derec flwyddyn arall yn yr ysgol, ond doedd Caerfyrddin ddim mor bell a hynny)

COPA

Y record gyntaf 1973

Swn acwstig oedd i’r Hergest cynnar, pedwar llais a phedair gitâr (gyda Delwyn yn symud i’r piano yn achlysurol – os oedd un ar gael, a mewn tiwn). Ond ar gyfer y record gyntaf, roedd angen mwy o offerynnau cefndir – bas a drymiau’n arbennig. Roedd Delwyn yn awyddus i ddefnyddio Charlie Britton o Madog ar y drymiau, a roedd e hefyd yn adnabod chwaraewr bas , John Griffiths o Bontrhydyfen. Wedi tipyn o drafod gyda Sain, oedd wedi bod yn defnyddio cerddorion proffesiynol, cytunodd y cwmni a recordiwyd pedair can yn stiwdio enwog Rockfield , un yr un gan y pedwar aelod.

Roedd John Griffiths hefyd newydd ymuno a grŵp newydd Hefin Elis a Dewi Pws Morris, Edward H Dafis, oedd hefyd yn chwilio am drymiwr, a datblygodd John a Charlie bartneriaeth ar gyfer y grŵp arloesol hwnnw a dwsinau o recordiau gan bobol eraill hefyd. Ond ar record Hergest y chwaraeon nhw gyda’i gilydd am y tro cyntaf.

Dilynodd nifer o berfformiadau teledu a llwyfan (nosweithiau llawen ran fwyaf – doedd y chwyldro roc ddim wedi digwydd yn y Gymraeg eto) - un o uchafbwyntiau haf 1973 oedd cyngerdd Tafodau Tan a recordiwyd ar gyfer record hir.

Yn Hydref 1973, symudodd Geraint a Delwyn i’r Borth ger Aberystwyth, i fflat ‘Glanceri’ fyddai’n gartref i’r band am y blynyddoedd nesaf  ac aeth Derec i’r coleg Normal ym Mangor – cryn bellter o Aberystwyth – gan danlinellu’r bwlch rhwng triawd Aber a’r boi arall. Erbyn diwedd y flwyddyn, roedd Derec wedi gadael y grŵp a ffurfio Cwrwgl Sam.

Llwyddiant 1976-79

Newidiodd y sŵn eto, gyda mwy o harmoni ac ychwanegiad piano trydan a mandolin i’r sŵn byw – a daeth yr elfennau i gyd at ei gilydd i greu sŵn unigryw Hergest. Yng nghanol haf crasboeth 1976,  recordiodd Hergest ei record hir orau o bosibl, sef Ffrindiau Bore Oes, gyda Harbwr Aberteifi, Ugain Mlynedd yn Ol, Dinas Dinlle ac eraill.  Yn yr hydref, recordiodd Delwyn Sion ei record unigol gyntaf gyda chymorth...ie, Geraint Griffiths, John, Charlie, Geraint, Elgan a Derec.

Dilynodd rhagor o newidiadau – ym mis Rhagfyr, penderfynodd Elgan ymddeol o ganu ac yn y flwyddyn newydd edrychwyd o ddifri ar ychwanegu drymiau a bas parhaol. Y dewis amlwg oedd Charlie a John, gydag Edward H Dafis wedi dod i ben, ond o ludw Edward H daeth ffenics Injaroc, gyda’r ddau’n ran allweddol.

Yn y diwedd, denwyd Rhys Dyrfal Ifans (bas a llais) a Gareth Thomas (drymiau a llais), aelodau o’r grwpiau cyfochrog Josgin (gwerin) a Madog (roc – dim perthynas a grŵp ysgol Delwyn). Gyda chyfyngiadau systemau sain y cyfnod yn eu gwneud hi’n anodd clywed offerynnau acwstig uwchben drymiau a bas, a gyda thwf dawnsfeydd ar draul cyngherddau, trowyd yn fwyfwy at gitarau trydan gan newid sŵn y grŵp ar lwyfan yn sylfaenol.

Yn y stiwdio, roedd hi’n haws cadw’r ddysgl yn wastad. Yn ystod haf ’77 recordiwyd y record hir Hirddydd Haf gyda’r ffefryn llwyfan Tyrd i Ddawnsio, Ffair Llandeilo a Plentyn y Pridd. Yn Eisteddfod Wrecsam, perfformiodd y grŵp yn ei stadiwm gyntaf – y Parc Ras – a derbyn cymeradwyaeth anhygoel. Hwn, mae’n siŵr, oedd yr uchafbwynt ‘byw’.

Wrth gwrs, dim ond un ffordd sydd na i fynd wedyn. Dros y gaeaf, dechreuodd pethau ddadfeilio – aelodau unigol eisiau gwneud rhywbeth gwahanol, y teimlad fod perygl ailadrodd, pawb ar chwâl yn ddaearyddol, swyddi  pob dydd, teuluoedd - y tensiynau creadigol arferol. Cytunodd y pump i orffen gydag un ymdrech olaf – y record hir Amser Cau, eto yng Ngwernafalau. Yn fuan wedi cyhoeddi hon – a roedd y teitl yn ddigon awgrymog – cyhoeddwyd y byddai’r band yn chwarae am y tro olaf ym mis Ionawr 1979.

Yno, ynghanol yr eira, y daeth y daith i ben, mewn dathliad o bob cyfnod – gydag Elgan, Arfon, Charlie a John yn ymuno a Geraint, Delwyn, Derec, Rhys a Gareth ar y llwyfan.

COPA

Ac yna.......

Ond dyw’r stori ddim yn gorffen yn fan’na. Aeth pawb yn eu blaenau i ffurfio grwpiau newydd, ond arhosodd y cylch yn un tynn. Ymunodd Rhys a Gareth a’r grŵp disco Bando a phrofi llwyddiant mawr. Sefydlodd Delwyn y grŵp roc Omega cyn dilyn gyrfa unigol. Bu Geraint yn aelod am gyfnod byr cyn sefydlu Y Newyddion gyda Derec, cyn i hwnnw ddilyn ei gwys ei hunan fel unigolyn a gyda Derec Brown a’r Racaracwyr. Wedyn ymaelododd Geraint a’r grŵp gwerin Mynediad am Ddim ac erbyn canol yr wythdegau, roedd Rhys wedi ymuno ag e. Profodd y cyn-aelodau eraill lwyddiant pellach hefyd, Arfon gyda’i grwpiau Pererin a’r Moniars, ac Elgan fel awdur toreithiog a phoblogaidd ym maes llyfrau plant ac oedolion.  

A buodd sawl aduniad dros y blynyddoedd, gyda bwrlwm arbennig yn nechrau’r 90au, pan ddaeth nifer o grwpiau’r 70au at ei gilydd ar gyfer cyngerdd recordiwyd gan gwmni teledu HTV yn mhafiliwn Corwen. Yn eu mysg roedd Hergest – yr aelodau gwreiddiol gyda John, Charlie a’i cyn-gynhyrchydd Hefin Elis. Yn fuan wedyn,  cyhoeddwyd CD o oreuon y grŵp a threfnwyd taith fer i’w hybu hi (Geraint, Delwyn, Derec, Elgan, John a Graham Land ar y drymiau). Daeth y grŵp ‘trydanol’ nol unwaith hefyd – ym 1996 – ar y posteri roedd y geiriau ‘cyfle ola’ i weld’ – eto!

Ac yn 2004 – yr un flwyddyn ag ail-lwyfannu Nia Ben Aur – derbyniodd y grŵp (Geraint, Delwyn, Derec, Elgan, John, Charlie, Geraint Cynan ar yr allweddellau ac Ian Lawrence ar gitâr, gitâr ddur a mandolin) wahoddiad Bryn Terfel i berfformio yn noson Tan Y Ddraig yng Ngwyl y Faenol. Unwaith eto cafodd ganeuon Hergest lwyfan. – a derbyniad mor frwdfrydig ag erioed.  Am y tro ola’ ???????????

COPA